Ўқувчиларни математика фанига қизиқтиришнинг яна бир усули ҳақида

         Маълумки, мактаб ўқувчиларининг кўп қисми бошланғич синфларда математика фанига қизиқиши юқори бўлган ҳолда юқори синфларга ўтгач бу қизиқиш тобора камайиб боради. Бу бир томондан  математика фани дастурларининг мураккаблашиб бориши оқибатида бўлса, иккинчи томондан ўқитувчиларнинг ўқувчилар қизиқишини орттириш учун дастур доирасида қўшимча қизиқарли материаллардан фойдаланишдаги сусткашлиги сабабдир.

         Биз қуйида баён қилмоқчи бўлган фикримиз – математика дарсларида дастур доирасидаги мавзуларга боғлиқ қизиқарли мисол ва масалалардан фойдаланган ҳолда ўқувчиларнинг фанга қизиқишини орттириш, маълум маънода уларни касбга йўналтириш ҳамда уларнинг умумий фикрлаш доирасини кенгайтириш.

         Дастлаб бошланғич синфлардаги математика дарсларида бериладиган масалаларга тўхталсак. Маълумки, бошланғич синф ўқувчилари стандарт кўринишдаги масалалардан тез чарчайди ва натижада математика зерикарли бир дарсдай туюла бошлайди. Ўқув машғулоти мобайнида ва уйга бериладиган вазифа сифатида қизиқарли масалалардан фойдаланиш ўқувчиларнинг фанга қизиқишини орттиради ва бу фаннинг кундалик ҳаётдаги тадбиқлари ҳақидаги илк тушунчаларни беради. Мисол тариқасида қуйидаги масалаларни айтишимиз мумкин.

1-масала. Яширилган хазинани топиш учун катта тут дарахтидан 12 метр шимолга, кейин 5 метр жанубга, ундан кейин 4 метр шимолга ва 11 метр жануьга юриш керак. Ўйлаб кўрингчи, хазина қаерда экан?

2-масала. Бобуржоннинг бобоси 3 та лотерея билети олди. Тушида 1-билетга 10000 сўм, 2-билетга 20000 сўм, 3-билетга эса биринчи ва иккинчи билетга чиққан ютуқларчалик ютуқ чиқибди. Бобуржоннинг бобоси тушида қанча сўм ютиб олган?

         Энди ўрта мактабларнинг 5- ва 6-синфларидаги математика фани дастурлари доирасидаги мавзуларга тўхталсак. Қуйида “Энг катта умумий бўлувчи ва энг кичик умумий каррали” мавзусида уйга бериладиган стандарт кўринишдаги масала берилган:

3-масала. 7, 14, 21 сонларининг энг кичик умумий карралиси билан 18, 24 сонларининг энг катта умумий бўлувчисининг нисбатини топинг.

Энди худди шу масалани қизиқарлироқ бир кўринишда беришга ҳаракат қилайлик.

4-масала. Ҳарбий машғулот майдонида аскарлар 2 та гуруҳ бўлиб туришибди. Бир гуруҳда 18 та, бошқасида 24 та аскар бор. Сизга бу иккита гуруҳни бир-бирига аралаштирмасдан энг кам миқдордаги тенг гуруҳларга бўлиш топширилди. Бундан ташқари,  7, 14, 21 та отиш жойига эга 3 та майдончадаги бу отиш жойларига энг кам, лекин тенг миқдорда ўқ дори жойлаб қўйишингиз керак. Айтингчи, ҳар бир гуруҳга нечтадан ўқ-дори тўғри келаркан?

Бу масала ўғил болаларга мос бўлиб, уларда ҳарбий касб эгалари бўлишларига яширин ундов ётади. Синфдаги қиз болалар учун эса худди шу мазмундаги масалани уларга мослаб мана бундай тарзда бериш мумкин.

5-масала. Болалар боғчасидаги болалар 2 та гуруҳга бўлиниб туришибди. Бирида 18 та қиз бола, иккинчисида 24 та ўғил бола бор. Сиз дастлаб ўғил ва қиз болаларни бир-бирига аралаштирмай энг кам миқдордаги тенг гуруҳларга ажратиб чиқинг. Сўнгра 7, 14, 21 та тешикчага эга қутичаларнинг тешигига энг кам, лекин тенг миқдорда конфетчалар солиб қўйишингиз керак. Солинадиган конфетлар ажратган ҳар бир гуруҳингизга нечтадан тегишини айта оласизми? 

Иккала ҳолатда ҳам ўқувчиларни юқоридаги мавзуга оид билимини мустаҳкамлаш асосий мақсад бўлгани ҳолда, уларни мавзудан зериктирмаган ҳолда, мавзунинг амалий аҳамиятини кўрсатиб, маълум бир касбларга йўналтиришга эришилади.

Ўқувчиларнинг ёши улғайиб борган сари, уларнинг қизиқиш доираси ҳам кенгайиб боради. Шунинг учун юқори синфларда ўқувчиларнинг замонавий қизиқишларини ҳам ҳисобга олган ҳолда қизиқарли масалаларни ўйлаб топиш керак бўлади. Масалан, квадрат тенгламалар мавзусида квадрат тенгламани ечиш, Виет теоремасини қўллашга доир қуйидаги масалани эътиборингизга ҳавола қиламиз.

6-масала. Ўзга давлатдаги бир давлат элчиси ўз ҳукуматига сирли хабарни жўнатди. Хабарда шундай ёзувлар бор эди:

ИКЎ СЦЛЛВИЛВ ФШГСВ УРПЗРЕВ РЯМГ УКПВУ.

Элчининг ёзув машинасида ҳарфлар кетма-кетлиги қуйидагича:

ЙЦУКЕНГШЎЗХЪФҚВАПРОЛДЖЭЯЧСМИТЬБЮ.

Бу ёзувни ўқиш учун агар с > 0 бўлса ёзилган ҳарфларнинг c бирлик ўнгдагиси олиб ўқилади, агар c < 0 бўлса, с бирлик чапдагиси олиб ўқилади.

Агар с=(x₁+x₂)² - 3x₁x₂ - 2x₂ бўлса, асл матнни топинг. Бу ерда x₁, x₂  (x₁ < x₂) қуйидаги квадрат тенгламанинг илдизлари

x²-5x+6=0.

Ечиш:

Аввало с ни топиш учун квадрат тенгламанинг ечимларини топиш керак. Виет теоремасига кўра x₁+x₂=5,  x₁*x₂=6. Бу ердан х₂=3 эканлигини топиш қийин эмас. Энди с нинг ифодасига юқорида аниқланганларни қўйиб ҳисобласак с = 1 эканлигини топамиз. Демак ёзувдаги ҳарфларнинг бир бирлик ўнгдаги ҳарфларини ёзишимиз керак бўлади. Ёзув машинасидаги ҳарфлар кетма-кетлигини ҳисобга олсак, сирли ёзувдаги “И” ҳарфи ўрнига “Т” ҳарфи, “К” ҳарфи ўрнига “Е” ҳарфи ва ҳаказоларни қўйишимиз керак бўлади. Шундай қилиб сирли ёзувда

ТЕЗ МУДДАТДА ҚЎШМА КОРХОНА ОЧИШ КЕРАК.

деган хабарни ўқишимиз мумкин бўлади.

         Бундай мазмундаги масалаларни турли мавзуларга бўйича ҳам тузиш мумкин. Бунда фақат ўқувчиларнинг қизиқиш соҳасига эътибор бериб, ижодкорлик билан ёндошиш керак бўлади.

Бу услубни         нафақат математика фани ўқитувчилари, балки  бошқа фан ўқитувчилари ҳам бемалол қўлласа бўлади. Ўқитувчидан фақатгина озгина ижодкорлик талаб қилинади холос.

Бир ўқув йили учун бундай турдаги масалалар тузиб қўйилса кейинги ўқув йилларида ҳам озгина ўзгартириш киритган ҳолда бемалол қўллаш мумкин бўлади.